Bağdad şəhərindəki İmam Musa ibn Kazımın məzarı
yanında sadə və qərib bir məzarda var.Məzarın baş daşı
üzərində ərəb əlifbası ilə və olduqca gözəl bir xətlə bu
sözlər yazılıb:”Dinin və xalqın dayağı,elm dünyasının
şahı.Analar belə bir oğul bir daha doğmadı.
İnsan qəlbini riqqətə gətirən bu sözlər Azərbaycan
xalqının dünya elm-mədəniyyətinə verdiyi və bu gündə
adı elm aləmində qürurla çəkilən görkəmli
filosof,astronom,riyaziyyatçı,tarixçi,iqtisadçı və hüquq
elmləri bilicisi kimi tanınan Məhəmməd ibn Həsən
Nəsirəddin Tusi haqqındadır.Əsrlər ötsədə,Nəsirəddin
Tusinin irsinə maraq heç zaman azalmır.
Bircə faktı deyək ki,son 100 ildə dünyada həyatı və
ədəbi irsi onun qədər araşdırılan ikinci bir dahi tapmaq
çətindir.
10-13 cü əsrlər türk və Şərq intibahının ən çiçəklənən
dövrü hesab edilir.13 cü əsrin ən dəyərli əsərlərindən
biri də məhz “Əxlaqi-Nasiri”dir.
Tusiyə şöhrət gətirən əsərlərindən biri də onun böyük
ilhamla qələmə aldığı “Əxlaqi-Nasiri”əsəridir.Bu əsərin
yazılması İsmaili valisi Nasir Mühtəsəmin adı ilə
bağlıdır.Alim əsərin girişinə yazdığı ön
sözündə:”Mühtəsəm məndən Miskəveyhin “Kitab-ət
Təharət”(“Təhzibul Əxlaq”) əsərini ərəbcədən farscaya
çevirməyimi xahiş etdi.Amma bu kitabı tərcümə edəndə
onun özünəməxsusluğu itib gedəcəkdi.Mən bunu
Mühtəsəmə anlatdım.Mühtəsəmdə bunu tərəddüdlədə
olsa qəbul etdi”,-deyə yazır.
O, Mühtəsəmə həmin əsərin mahiyyətinə uyğun olan
kitab yazmağın vacibliyinidə bildirir.Bundan sonra Nasir
Mühtəsəm ondan adıçəkilən əsərə bərabər ola biləcək
bir əsər yazmasını xahiş edir.
Tusi də xahişi nəzərə alaraq,”Əxlaqi-Nasiri”adlı ölməz bir
əsər yazır.Kitabın əxlaq fəlsəfəsinə aid hissəsi “Kitab-ət
Təharət”in yeni formada təkrarıdır.Amma kitabda Tusi
Miskəveyhdən fərqli olaraq,özünün əxlaqi
dünyagörüşlərini dövrünün Qəzali kimi böyük
alimlərinin və sufilərin dünya görüşləri ilə uzlaşdırmağa
çalışıb.
Tusi “Əxlaqi-Nasiri”nin ev idarəsi və siyasət fəlsəfəsinə
dair bölmələrində İbn Sina və Fərabinin eyni mövzuda
yazdıqları əsərlərindən istifadə edib.Tusi bu əsəri üç
dəfə yazıb.Birinci dəfə o,qeyd etdiyimiz
kimi,Mühtəsəmin xahişi ilə (1232-1233-cü
illərdə)yazıb.Bundan 22 il sonra Tusi əsəri yenidən
işləyib.Ölümündən bir az əvvəl təxminən 1272-1273-cü
illərdə isə üçüncü dəfə yazıb.
Tusi bu əsərində insanın cəmiyyətdə davranışının(istər
ailədə,istərsə də ətrafındakılarla
münasibətdə)kriteriyalarını verib.Qeyd edək ki,onun
ailə və cəmiyyət haqqında fikirləri o qədər güclü
məntiqi əsaslara söykənirdi ki,yazdığı bu əsər yüz illərlə
nəinki Şərqdə,həm də Qərbdə sevilə-sevilə
oxunmuşdur.
“Əxlaqi-Nasiri”də oğlan uşaqlarının qızlar kimi bəzəkdüzəyə öyrədilməsi yolverilməz hesab edilir.Bundan
əlavə,uşaqların kiçik yaşlarından dini və elmə məhəbbət
ruhunda tərbiyə edilməsi,onlara bunun üçün lazım olan
şəraitin yaradılması da valideynlərin qarşısında əsas
şərtlərdən biri kimi qoyulur.
Hazırladı:Fərman Əliyev(Ceyhunoğlu)